İran devriminin 45. yıl dönümünde, 1979’da değişim için mücadele edenler bugün niyetlerini paylaştılar. Bazı insanlar bundan pişmanlık duysa da bazıları o anda doğru şeyi yaptıklarına inanıyor.
Sadegh Zibakalam, “45 yıl önce hiçbir devrimci, insanların kendilerine suçlu gözüyle bakacağı bir günün geleceğini düşünemezdi” diyor. O, 1979 İslam Devrimi’nde Şah’ı protesto etmek için sokaklara çıkan milyonlarca İranlıdan biri.
Ancak şimdi devrimin 45. yılında birçok genç İran başkanlarını, devrimi ve onu savunanları sorguluyor. 2022’de rejim karşıtı protestolar, 22 yaşındaki Mahsa Amini’nin başörtüsünü düzgün takmadığı için ahlak polisi tarafından öldürülmesinin ardından güçlendi.
İnsan hakları ihlalleri, kısıtlanan sosyal özgürlükler ve İran devletinin ekonomisi de hoşnutsuzluk yaratıyor.
İran’ın nükleer faaliyetleri sonucunda Batı’nın uyguladığı yaptırımlar ekonomisine zarar verirken, Ocak ayına kadar son 12 ayda enflasyon yüzde 43’e yükseldi. Ayrıca ABD’nin bölgedeki İran destekli gruplara yönelik füze saldırıları da sürüyor.
Genç kuşaktan bazıları İran’daki mevcut durumdan devrimcileri sorumlu tutuyor ve “Gerçekten bunun için mi savaşıyorlar?” diye soruyor.
Üniversite yıllarını İngiltere’de geçiren Zibakalam, “Bunu inatla, nefretle, gurur ve önyargıyla söylemiyorum ama 1979’a dönseydik ben de aynısını yapardım ve devrimde yer alırdım. “
“Ne istiyorduk? Serbest seçimler istiyorduk, siyasi suçluların olmamasını ve ülkenin liderinin istediğini yapmamasını istiyorduk.”
Devrimi değil, ülkenin liderlerini suçluyor.
“Benim ve benim gibilerin hatası, devrimin hedefi olan özgürlük ve demokrasi yerine, ‘Amerika’ya ölüm’, ‘İsrail’e ölüm’, ‘Yok edeceğiz’ gibi anti-emperyalist sloganların peşinden koşmamızdır. İsrail’.”
Bugün hala 1970’lerde uğruna mücadele ettiği ilkelere inanıyor. Geçtiğimiz yıl, “Kadın, Hayat, Özgürlük” protestolarına katıldığı için Tahran Üniversitesi’nde siyaset bilimi öğretmenliği işini kaybetti.
İslam Cumhuriyeti’nin kurucusu Ayetullah Ruhullah Humeyni’nin 45 yıl önce devrimcilere verdiği söz özgürlüktü.
Humeyni, 1978 yılında Fransa’da sürgündeyken yaptığı bir konuşmada, “Özgürlük bir insan hakkıdır. Bir ülkenin bağımsızlığı herkesin hakkıdır. Bir kişiyi hapse atıp özgür konuşmasına engel olmamalısınız.”
Bu konuşmaları dinlemek artık pek çok insanı, özellikle de Humeyni dönemini hiç yaşamamış nesilleri, aktivistler ile mevcut sistem arasındaki mevcut mücadeleyi düşünmeye zorluyor.
Şah ve Humeyni’nin devrimdeki rolü
Muhammed Rıza Pehlevi, Batılılaşmaya, ekonomik büyümeye odaklanarak ve İran’ın eski ve İslam öncesi tarihini ulusal bir gurur olarak aşılamaya odaklanarak ülkeyi 37 yıldan fazla bir süre yönetti.
1960’lı yıllarda kadınlara oy kullanma hakkı ve erkeklerle nispeten eşit haklar tanındı.
Tahran gece kulüpleri ve kabareleriyle bir parti şehri olarak biliniyordu, İran şarabı dünyaya ihraç ediliyordu.
Ancak bu sosyal özgürlüklere rağmen Şah, otokratik tarzı ve demokrasi eksikliği nedeniyle eleştirilere maruz kaldı. Şii Müslüman din adamları onu İslami değerleri yok etmekle suçladı. İran’ın komşusu Sovyetler Birliği’nden etkilenen sol gruplar, ülke çapında daha fazla eşit haklar talep ediyorlardı.
1978’in ortalarına kadar çok az kişi İran’ı derinden değiştirebilecek bir devrimi hayal edebilirdi, ancak bu gerçekleştiğinde solcu aydınlar, milliyetçiler, laikler ve İslamcılar da dahil oldu.
Yıl ilerledikçe Şah karşıtı göstericiler taleplerini giderek daha fazla dini terimlerle ifade etmeye başladı. Yıl sonuna gelindiğinde sokaklarda İslami söylem hakim olmuştu.
Humeyni kendisini birleştirici bir İslam hükümetinin başı olarak sundu. Milyonlarca kişi onu, İran’ı Kuran’da vaat edilen İslam toplumuna dönüştürmeye çalışan kutsal bir şahsiyet olarak saygıyla anıyordu. Humeyni, Müslüman toplumunun başı olan İmam unvanını aldı.
1979 yılında, 15 yıl sonra sürgünden dönen Humeyni’yi karşılamak için milyonlarca insanın Tahran sokaklarında sıraya girdiği anlar televizyonlarda yayınlanıyordu. Görüntülerde kalabalık, merhamet umuduyla arabasını durdurup üzerine kumaş parçaları atıyordu.
İran’a gelmeden önce, belirli bir günde saat 22.00’de gökyüzüne bakıldığında Humeyni’nin yüzünün Ay yüzeyinde bir başarı işareti olarak görüleceği söylentisi yayılmıştı. Bunu birden fazla kişi denedi.
İran Şahı Muhammed İztek Pehlevi’nin eşi Farah Pehlevi şu anda sürgünde yaşıyor.
1979 yılı başında eşi ve üç çocuğuyla birlikte “tatil” adı altında İran’dan ayrılan ve bir daha geri dönmeyen Pehlevi, “Çok şaşırdık, kendimize ‘insanları buna inandıran ne oldu’ diye soruyorduk” dedi.
Devrime giden haftaları düşünerek, şimdi vefat etmiş olan kocası hakkında şöyle diyor: “Bu ülke için gösterdiği onca çabadan sonra bunun gerçekleştiğini görmek derin bir üzüntüydü.”
Gösterilere katılanların çoğunun akademisyen ve aydınlardan oluştuğunu belirtiyor. “Sürekli kendimize şu soruyu soruyorduk: ‘Ne tür gruplar insanların zihinlerini doldurup onları sokağa çıkarmayı başardı?'”
Humeyni’yi destekleyen sol ve din karşıtı gruplar arasında komünist İran Tudeh Partisi de vardı. Şu anda Londra’da yaşayan Şahran Tabari bu partinin bir üyesiydi ve amcası partinin lideriydi. Şimdi Şah’ı devirme kararını sorguluyor. “Demokrasinin ne olduğunu anlamadık” diyor.
Muhalefetteki bazı kesimlerin yaşananları kabul etmediğini, sessiz kaldığını söylüyor:
“Ne olursa olsun herkes Şah’ın gitmesini istiyordu. Nasıl olduğunu anlamak zor. Sanki hepimizin beyni yıkanmış ve manipüle edilmiş gibi.”
“Hedefe giden her yolda her şey mübahtır”
Ona katılanlardan biri de Homa Nategh. Devrim sırasında Tahran Üniversitesi’nde profesördü. 2016 yılında ölen Nategh kendini sorumlu hissetti.
Devrimin sol beyinlerinden biri olarak biliniyordu. Hareketi destekleyen kitap ve makaleler yazdı, çeviriler yaptı.
Devrimci rejimin iktidara gelmesinden birkaç ay sonra Nategh, dini otoriteler hakkındaki gerçeği fark etti ve Fransa’ya kaçtı.
1990’larda yazdığı bir makalede “Benim suçum diğerlerinden daha büyük” diye yazmıştı:
“Devrim sırasında hem eğitimci hem de araştırmacı olarak görev yaptım. Ne yazık ki ben de bu heyecana kapıldım, çekincelerimi ve bilgimi bir kenara bırakıp, kalabalığın cehaletiyle aynı hizaya gelerek sokaklardaki kalabalığa katıldım. “
Ayrıca BBC’ye verdiği çok sayıda röportajda, çalışmalarının insanları Şah’ı devirmeye teşvik ettiğini ve 1970’lerde yazdıklarıyla artık aynı fikirde olmadığını söyledi:
“Hedefe giden her yolda her şey mübahtır. Özgürlük için haykırıyorduk ama gerçek anlamını pek kavrayamadık. Özgürlüğün özünü ne ben ne de başkası anladık, onu kendi çıkarımıza göre yorumladık.”
Sadegh Zibakalam insanların manipüle edildiğini ve beyinlerinin yıkandığını reddediyor:
“Hiç böyle değildi. Fotoğraflara bakın. Habersiz oldukları için onları suçlayamazsınız. Devrimciler kimdi? Öğrencilerdi, üniversite profesörleriydi. Propagandayla hareket ettiklerini öne sürmek saygısızlıktır.”
Devrimin ardından, Humeyni’nin İslam Devrimi’ni kurmasına yardım eden devrimin önde gelen isimlerinin yanı sıra çeşitli sol gruplar yasaklandı ve üyeleri idam edildi.
Ancak Zibakalam, eleştirinin “halkın mevcut rejimden duyduğu memnuniyetsizlikten kaynaklandığına” inanıyor.
İranlı liderlere göre devrim, İran’ı yabancı ülkelerden, özellikle ABD ve Batı’dan kurtardı. Savunmada bağımsızlığın kanıtı olarak İslam Devrim Muhafızları Ordusu’nu ve ulusal silah endüstrisinin kuruluşunu gösteriyorlar. Özellikle yoksullara sağlık ve eğitim sağladıkları için övülüyorlar.
“Acıyı yanımda taşımak istemiyorum”
Ancak Pehlevi yönetimini sona erdiren devrimden 40 yıl sonra İslam Cumhuriyeti yeni bir sorunla karşı karşıya kaldı; bazı protestocular Pehlevi yöneticilerinin lehine sloganlar atıyordu.
“Rıza Şah, ruhun şad olsun” ve “Kralsız bir İran doğru değildir” bunlardan bazıları.
Ayrıca bazı eski devrimciler de af diliyor.
Eski Kraliçe Farah Pehlevi, “Yıllarca süren propagandaya rağmen insanların artık kralın İran için neler yaptığını anlaması cesaret verici” diyor:
“Birçoğu bana devrime katıldığını ama şimdi pişman olduğunu söyleyen e-postalar gönderiyor. Onları affetmemi istiyorlar.”
“Bağışlayacak mısın?” Soruyorum.
“Elbette” diyor, “Çünkü acıyı yanımda taşımak istemiyorum.”
